eso1841tr — Kurumsal Bülten

ESO Paranal’da Çerenkov Güney Teleskop Dizgesi’ne Ev Sahipliği Yapacak

ESO dünyanın en büyük gama-ışın gözlemevi ile ortak çalışacak

20 Aralık 2018

ESO Genel Müdürü ve Çerenkov Teleskop Dizgesi (CTA) Gözlemevi Yönetim Müdürü CTA’nın güney yarımküredeki dizgesinin ESO’nun Şili’deki Paranal Gözlemevi’e kurulabilmesi için anlaşma imzaladı. Ek olarak ESO ile Şili Hükümeti de ESO’nun Paranal Gözlemevi yerleşkesinde bu yeni teleskopa yer verebilmek için bir anlaşma imzaladılar. Bu sayede dünyanın en iddialı gama-ışın gözlemevi sadece Şili’nin el değmemiş gözlem koşullarına sahip olmakla kalmayacak aynı zamanda ESO’nun son-teknoloji ürünü altyapısı, uzmanlığı ve tesislerine de erişebilecek.Tesisin işletmesini CTA Gözlemevi ve Üyeleri yerine ESO gerçekleştirecek.

Çerenkov Teleskop Dizgesi (CTA) çok yüksek enerjiye sahip gama ışınlarını hem güney hem de kuzey yarımkürede tespit etmek üzere tasarlanmış olan yeni nesil yer-konuşlu bir aygıttır. Gama-ışınları çok yüksek enerjilere sahip elektromanyetik ışınımlar olup, Evren’deki en sıcak ve uç nesneler tarafından salınmaktadırlar — süper-kütleli karadelikler, süpernovalar ve hatta belki de Büyük Patlama’dan geride kalanlardan.

19 Aralık 2018 tarihinde Çerenkov Teleskop Dizgesi Gözlemevi (CTAO) Yürütücü Direktörü Federico Ferrini, ESO Genel Müdürü Xavier Barcons ile ESO’nun Şili Santiyago’daki ofislerinde bir araya geldi. ESO’nun Operasyon Direktörü Andreas Kaufer ile diğer ESO personelleri Şili’nin kuzeyindeki ESO’nun Paranal yerleşkesi içindeki CTA’nın güney dizgesinin inşası ve işletmesi için gereken anlaşmayı imzaladı.

Şili Dış İlişkiler Bakanlık Vekili Carolina Valdivia Torres ve ESO Genel Müdürü ayrıca ESO’nun CTA-Güney’e Paranal Gözlemevi’nde bir ESO Programı olarak yer almasını sağlayacak olan anlaşmayı imzaladı.

Üçüncü bir anlaşma ise hali hazırda CTAO ve Şili Ulusal Bilim ve Teknoloji Komisyonu (CONICYT) arasında 17 Aralık 2018 tarihinde imzalanmıştı. Bu işbirliği anlaşması Şili’de gökbilim araştırmalarını teşvik etmeyi ve CTA-Güney tarafından açılan yeni gözlem penceresinden faydalanmayı amaçlıyor.

İmzalanan bu üç anlaşma ile CTAO güney yarımküredeki yerleşkede inşa işlemlerine başlayacak. Kanarya Astrofizik Enstitüsü İspanya’nın La Palma adasındaki Roque de los Muchachos Gözlemevi’nde kurulacak olan CTA’nın kuzey yarımküredeki dizgesine ev sahipliği yapacak. Hem kuzey hem de güney dizgelerinin inşasına 2020 yılında başlaması bekleniyor.

“Paranal’da CTA’yı kullanmak Evren hakkında ESO Üye Ülkeler’deki, Şili’deki ve dünya genelindeki gökbilimcilere yeni bir pencere açacak,” diye yorumluyor ESO Genel Müdürü Xavier Barcons. “ESO’nun uzak alanlardaki teleskop dizilerini işletme ve bakımı konusundaki zengin deneyimi CTA projesi için oldukça önemli.”

CTA güney yerleşkesi ESO’nun Atacama Çölü’ndeki Paranal Gözlemevi’nden sadece 11 kilometre, Aşırı Büyük Teleskop’un inşa edildiği bölgeye ise 16 kilometre mesafede yer almaktadır. Burası Dünya üzerindeki en kuru ve yalıtılmış bölgelerden biridir — bir gökbilim cenneti. Yıl boyu devam eden gözlemler için gereken ideal koşullara ek olarak, CTA’nın Paranal Gözlemevi’nde kurulması ESO’nun altyapısından faydalanabilmesini de sağlıyor. Hali hazırda var olan altyapı ve tesisler ile ESO’nun Şili’de yürüttüğü uluslar-arası gökbilim projelerindeki uzun süreli deneyimi yeni teleskop dizgesinin inşası ve işletilmesine destek olacak.

“Bugün imzalanan anlaşmalar sayesinde CTAO sadece Şili’nin olağanüstü gece gökyüzünden faydalanmakla kalmayacak aynı zamanda ESO’nun tesislerinden ve derin deneyimlerinden de yardım alacak ki, bu iddialı teleskoplar sisteminin hayata geçirilmesi için oldukça önemli bir katkı olacak,” diyor Federico Ferrini. “ESO ile CTAO arasındaki ortaklık, hızla gelişmekte olan çoklu-dalgaboyu astrofiziğinde, Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesi (ALMA), Kilometre Kare Dizgesi (SKA) ve son teknoloji ürünü kütleçekimsel-dalga girişimölçerleri gibi büyük altapılara sahip diğer projelerle gelecekte ortaya çıkacak fırsatlar açısından bir köşetaşı konumundadır.”

Şu anki Çerenkov teleskop dizgeleri sadece birkaç tekil teleskoptan oluşmakta olup, oldukça yüksek enerjili gama-ışınlarına duyarlıdır, ancak CTA — daha geniş toplama alanı ve mükemmel açısal çözünürlüğü ile — dünyanın en duyarlı ve en büyük gama-ışın teleskopları dizgesi olacaktır. Gama-ışınlarını daha önce görülmemiş duyarlılıkta tespit edecek ve şu andaki benzerlerine göre 10 kat daha hassas olacaktır.

Her ne kadar Dünya’nın atmosferi gama-ışınlarının yeryüzüne ulaşmasını engellese de, CTA’nın aynaları ve yüksek-hızlı kameraları Dünya atmosferi ile etkileşime giren gama-ışınlarının ürettiği esrarengiz mavi Çerenkov ışımasının kısa-süreli parlamalarını yakalayabilecektir. Bu ışımanın kaynağını tespit etmek her gama-ışınının kozmik kökenine kadar izlenebilmesini sağlayacak.

CTA’nın bilimsel kapsamı aşırı derecede geniş: göreli hızlardaki kozmik parçacıkların rollerinin anlaşılmasından karanlık madde araştırmalarına kadar. CTA aşırı uç Evreni keşfederek yakın komşuğumuzdaki kara deliklerin çevresinden başlayarak en büyük ölçekteki kozmik boşluklara kadar incelemelerde bulunacak. Hatta standart modelin ötesindeki madde ile kuvvetlerin doğasını araştırdığı için oldukça yeni fiziğin kapılarını bile açabilir.

CTA iki yarımkürede birden çalışarak geceleyin gökyüzündeki gözlem alanından maksimum ölçekte faydalanmayı amaçlıyor. İnşa işlemi tamamlandığında, CTAO kuzey yarımkürede Kanarya Adalarındaki La Palma adasında bulunan Roque de los Muchachos Gözlemevi’nde bir düzine, güney yarım kürede ise 99 çanaktan oluşan bir dizgeye sahip olacak.

CTA’nın bilimsel ve teknik olarak geliştirilme sürecinde beş farklı kıtadaki ülkelerden 1400’den fazla bilim insanı ve mühendis birlikte çalıştı. Şu anki yasal temsilcinin — CTAO gGmbH — ortakları Avustralya, Avusturya, Çekya, Fransa, Almanya, İtalya, Hollanda, Japonya, Slovenya, Güney Afrika, İspanya, İsviçre ve Birleşik Krallık’tan bakanlık temsilcileri ve fonlama ajanslarıdır [1]. Şu anda Avrupa Araştırma Altyapısı Konsorsiyumu’nu kurmaya hazırlanıyorlar — CTAO ERIC — sonrasında ise muazzam gözlemevinin inşası başlayacak. ERIC CTAO’nun Üye Ülkeleri ve diğer ortak ülkelerden meydana gelecek.

Notlar

[1] Hollanda ve Güney Afrika CTAO gGmbH’a gözlemci ülke olarak katılmaktadır.

Daha fazla bilgi

CTA dünyanın en büyük ve en duyarlı yüksek enerjili gama-ışını gözlemevini kurmak üzere bir küresel işbirliğidir. Beş farklı kıtadaki ülkelerden 1400’den fazla bilim insanı ve mühendis (Ermenistan, Avustralya, Avusturya, Bulgaristan, Kanada, Şili, Hırvatistan, Çekya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Hindistan, İrlanda, İtalya, Hollanda, Japonya, Meksika, Namibya, Norveç, Polonya, Slovenya, İsveç, Güney Afrika, İspanya, İsviçre, Birleşik Krallık, Amerika ve Ukrayna) ile 200’den fazla araştırma enstitüsü CTA projesinde yer almaktadır. CTA önümüzdeki on yıl ve ötesinde yüksek enerjili gama-ışını gökbiliminde önde gelen küresel bir gözlemevi olacak ve dünya genelindeki gökbilim ve parçacık fiziği caminası için kullanılabilecek ilk yer-konuşlu gama-ışını gözlemevi olacaktır.

Avrupa Güney Gözlemevi ESO, Avrupa'daki en önemli hükümetler-arası gökbilim kuruluşudur ve dünyanın en üretken gökbilim gözlemevidir. 16 Üye Ülke: Avusturya, Belçika, Çekya, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Finlandiya, Almanya, İtalya, Hollanda, Polonya, Portekiz, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre ve İngiltere ile ev sahibi Şili ve stratejik ortak Avustralya tarafından desteklenmektedir. Tasarıma, inşaya ve önemli bilimsel keşiflere olanak sağlayan güçlü yer tabanlı gözlem faaliyetlerine odaklanan iddialı bir program yürütmektedir. ESO ayrıca gökbilim araştırmalarında teşvik edici ve düzenleyici bir dayanışma konusunda öncü bir rol oynamaktadır. ESO Şili'nin Atacama Çölü bölgesinde benzeri olmayan üç adet birinci sınıf gözlem yerleşkesi işletmektedir: La Silla, Paranal ve Chajnantor. ESO Paranal'da dünyanın en gelişmiş optik gökbilim gözlemevi olan Çok Büyük Teleskop'u (Very Large Telescope), ve iki tarama teleskopu işletmektedir. Kırmızı ötesi gözlem teleskopu VISTA dünyanın en büyük tarama teleskopudur ve VLT tarama teleskopu (VST) ise sadece görünür ışıkta gökyüzünü taramak için tasarlanan dünyanın en büyük teleskopudur. ESO var olan en büyük gökbilim projesi ve devrimsel gökbilim teleskopu ALMA'nın ana ortağıdır. ESO şu anda Paranal civarındaki Cerro Armazones’te 39-metre çaplı "gökyüzünü izleyen dünyanın en büyük gözü" olacak Avrupa Aşırı Büyük Teleskopu, E-ELT'yi inşa etmektedir.

ESO Basın Bültenlerinin çevirileri ESO Bilim Toplum Ağı’nda (ESON) bulunan ESO üyesi ve diğer ülkelerdeki bilim toplum uzmanları ve bilim iletişimcileri tarafından gerçekleştirilmektedir. ESON Türkiye çeviri ekibinde Orta Doğu Teknik Üniversitesi (Ankara) ve Çağ Üniversitesi – Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi’nden (Mersin) uzman kişiler yer almaktadır.